Ο ιστορικός τόπος
Η Γυάρος / Ο ιστορικός τόπος
Γιατί είναι ιστορικός τόπος η Γυάρος;
Το 2001 το ελληνικό κράτος χαρακτήρισε τη Γυάρο ως ιστορικό τόπο καθώς «αποτελεί σημαντικό χώρο ιστορικής μνήμης που έχει αναπόσπαστα συνδεθεί με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Αποτελεί ζωντανή μαρτυρία των αγώνων του ελληνικού λαού για ελευθερία και δημοκρατία, σύμβολο καταδίκης των βασανιστηρίων και του περιορισμού των δημοκρατικών ελευθεριών.»
Ως ιστορικοί τόποι προστατεύονται στην Ελλάδα τοποθεσίες που αποτέλεσαν χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων ή εκτάσεις στις οποίες περιέχονται μνημεία μεταγενέστερα του 1830, είτε σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης μεταγενέστερα του 1830, των οποίων επιβάλλεται η προστασία λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής, κοινωνικής, τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους.
Τα κτίρια, οι εγκαταστάσεις και οι κατασκευές που βρίσκονται στους πέντε ανατολικούς όρμους χαρακτηρίστηκαν ιστορικά διατηρητέα μνημεία διότι:
- Αποτελούν στο σύνολο τους χώρο μνήμης, σύμβολα ελευθερίας και τεκμήρια μίας εποχής που σημάδεψε την ιστορία της νεότερης Ελλάδος.
- Αποτελούν κατασκευές που ολοκληρώθηκαν με προσωπική εργασία των ίδιων των κρατουμένων κάτω από δυσμενείς συνθήκες.
- Διατηρούν, χωρίς μεταγενέστερες αλλοιώσεις, την αρχική τους δομή, διάταξη και χαρακτήρα και δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τις συνθήκες διαβίωσης, που επικρατούσαν την περίοδο της λειτουργίας τους και για τα ιστορικά γεγονότα της εποχής τους.
- Είναι κτίρια με αξιόλογη λιτή αρχιτεκτονική, στην οποία τα υλικά, η μορφή και η κατασκευή διακρίνονται από αλληλουχία και συνέπεια.
Απόσπασμα Υπουργικής Απόφασης κήρυξης ιστορικού τόπου (ΦΕΚ 1680/Β/2001).
Οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι έφτασαν στη Γυάρο το καλοκαίρι του 1947. Οι ίδιοι περιγράφουν τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσής τους: ζουν στοιβαγμένοι σε αντίσκηνα, εκτεθειμένοι στις αφιλόξενες καιρικές συνθήκες και υποσιτιζόμενοι. Οι πέντε ανατολικοί όρμοι του νησιού μετατράπηκαν σε υπαίθριες φυλακές. Κάθε μία από αυτές περιφράχτηκε με συρματοπλέγματα και λειτουργούσε σχεδόν αυτόνομα διαθέτοντας τα απαραίτητα βοηθητικά κτίρια (φυλάκια, πυροβολεία, τουαλέτες κ.ά.). Την ίδια χρονιά ξεκινά η ανέγερση των φυλακών και των υπόλοιπων κτιρίων: του εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, του αναρρωτηρίου, της αποθήκης, των φυλακίων και των πυροβολείων. Όλες οι οικοδομικές εργασίες έγιναν από καταναγκαστική εργασία των ίδιων των κρατουμένων. Οι ίδιοι έκαναν τους εκβραχισμούς, το σπάσιμο και τη μεταφορά πέτρας και οικοδομικού υλικού, την τοποθέτηση συρματοπλεγμάτων, τη διάνοιξη των δρόμων.
Τα εξοντωτικά ωράρια εργασίας συνοδεύονταν από φριχτά βασανιστήρια και καψόνια από τους φύλακες. Πολλοί ήταν αυτοί που πέθαναν από τα βασανιστήρια και τις κακουχίες. Για τους κρατούμενους, η ανέγερση των φυλακών λειτούργησε ως σχέδιο εξόντωσής τους και η Γυάρος ήταν το «θανατονήσι».
Για το νησί οι μαύρες μέρες τελείωσαν το 1974 με την πτώση της δικτατορίας και την εκκένωση των φυλακών. Έπειτα, για αρκετές δεκαετίες, το Πολεμικό Ναυτικό χρησιμοποίησε το νησί ως πεδίο βολής. Η διατήρηση της συλλογικής μνήμης επέβαλε την προστασία του χώρου και των όσων βίωσαν οι χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι. Αναγνωρίζοντας την ανάγκη αυτή, η πολιτεία χαρακτήρισε το νησί ως ιστορικό τόπο και όλα τα κτίρια ιστορία διατηρητέα μνημεία.
Το 2011 με Υπουργική Απόφαση το όρια του ιστορικού τόπου προσδιορίστηκαν εκ νέου και περιορίστηκαν στους νοτιοανατολικούς όρμους και το Γλαρονήσι, καθώς «με την προτεινόμενη οριοθέτηση προστατεύεται αποτελεσματικά ο σημαντικός χώρος ιστορικής μνήμης με τα υπάρχοντα σε αυτόν μνημεία. » (ΦΕΚ 182/ΑΑΠ/2011).
Υλοποίηση
